هامون مدتهاست که دیگر نیست ... اما شاید بتوان دوباره او را با درایت انسانی و بهره‌گیری از دیپلماسی محیط‌زیستی احیاء کرد. راهکاری که شاید یگاه شرط ماندگاری مردم در سیستان باشد ...
دشت سیستان به رغم ریزش‌های اندک طبیعی‌اش و قرار گرفتن در عرض جغرافیایی جنب حاره (کمربند گرم و خشک 30 درجه)، در پایاب یکی از بزرگترین و پرآب‌ترین حوضههای آبخیز منطقه و جهان قرار گرفته و حتا به مدد رودخانهی یک هزار و پنجاه کیلومتری هیرمند، از موهبت درک طعم گوارای سرچشمه‌های باختری و مشهور بام دنیا (هیمالیا) نیز برخوردار بوده و هست ؛ رودخانهی مرموزی با بستر بیش از سه کیلومتر که در طول 135 سال گذشته بین 50 متر مکعب تا 20 هزار متر مکعب در ثانیه آب را از خود عبور داده و از همین رو، هیرمند را یکی از بزرگترین و در عین حال، متغیر‌ترین رودخانه‌های موجود بین دجله و سند می‌شناسند. رودخانه‌ای که پیش‌بینی رژیم آبی آن بسیار دشوار و عملاً ناممکن به نظر می‌رسد.
همین ویژگی پارادوکس‌گونه یا ناسازه‌وار، توانسته از یک سو بزرگترین و زیباترین دریاچهی آب شیرین جهان (با وسعتی بالغ بر 5700 کیلومتر مربع )، با تنوّع زیستی خیره‌کننده و کم‌نظیر را برای سیستان به ارمغان آورده و در مواقع سیلابی، بهشت پرندگان آبزی و کنارآبزی نام بگیرد و از سوی دیگر، فزونی یا کمبود غیرقابل تحمّل آب در سالهای ترسالی یا خشکسالی ، خسارت‌هایی جبران‌ناپذیر و ژرف بر منطقه و تمامی زیستمندانش، به ویژه آدمی وارد ساخته است. رخدادی که ادامه‌ی زیست انسان و پایداری معیشت آن را در سیستان به کابوسی دیرینه در نزد مردمان سختکوش این سرزمین بدل کرده است. گفتنی آنکه تالاب‌های سه‌گانه‌ی هامون در پستترین قسمت کاسه‌ی سیستان قرار دارد. این تالاب‌ها به واسطه‌ی هموار بودن چاله‌ی سیستان دارای عمقی بین 2 تا 4 متر بوده و بیشینه‌ی عمقی که در آنها مشاهده شده، هیچگاه از ده متر تجاوز نکرده است.
همچنین بخشی از این دریاچهی پهناور با عنوان تالاب بینالمللی هامون به وسعت 50 هزارهکتار در تاریخ 23/6/1975 با شماره 21R007 در کنوانسیون بینالمللی رامسر به ثبت رسیده است. در اهمیت وجودی این تالاب یا دریاچه همان بس که اشاره کنم به باور مردمان این دیار: آنچه در سیستان به نام نعمت خوانده می‌شود، مرهون و مدیون و وابسته به وجود و حضور هامون است و درحقیقت سیستان بدون هامون هیچگاه وجود نداشته و هرگز باقی نخواهد ماند. به عبارتی ساده‌تر، حیات و معیشت اصلی جمع کثیری از مردمان سیستان شامل: صیادان، گاوداران ، شکارچیان ، تختک‌نشینان، حصیربافان، عشایر مالدار و ... به طور مستقیم به حفظ این دریاچه بستگی داشته است.
باید در نظر داشت که شاید کمتر منطقه‌ای در کشور را بتوان سراغ گرفت که به اندازه‌ی سیستان دارای طرح‌های مطالعاتی، اجرایی و پژوهشی به منظور شناخت و بهبود کیفیت زیستن در عرصه را داشته باشد که از آن میان می‌توان به: مطالعات ایتال کنسولت (آبادانی جنوب شرق ایران در سالهای 1328 تا 1341)؛ مطالعات الکساندر گیبس (به منظور نجات میانکنگی)، مطالعات کاژه- ساتیو (طرح استفاده از آب رودخانهی سیستان)؛ مطالعات مهندسین مشاور ستیران (طرح جامع کشاورزی و دامپروری قطب سیستان و بلوچستان، 1357)؛ مطالعات پارس کنسولت (از 1362 تاکنون)؛ طرح توسعهی پایدار منطقهی سیستان (سازمان عمران سیستان، 1369)؛ طرح بهرهبرداری بهینه از آب رودخانهی هیرمند (تهران سحاب، 1370)؛ گزارش بازبینی و مراقبتهای پس از بهرهبرداری گودالهای تبخیر طرح آبیاری و زهکشی شیبآب و پشتآب پایین (مهندسین مشاور پارس کنسولت، خرداد 1373)؛ مطالعات زیست-محیطی استان سیستان و بلوچستان، کتاب دوّم: بررسی بهرهوری پایدار از دریاچهی هامون (مهندسین مشاور پارس ویستا، 1374)؛ مطالعات توجیهی مدیریت منابع تجدیدشونده قسمتی از حوضهی آبریز هیرمند (ورزبوم، 1375)؛ مطالعات جامع احیاء و توسعه کشاورزی و منابع طبیعی حوضههای آبریز هیرمند، شانی‌خور و بلوچستان جنوبی (مؤسسه‌ی پژوهش‌های برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی، 1379)؛ طرح بیابانزدایی و تثبیت ماسه‌های روان سیستان (اداره‌ی کل منابع طبیعی استان، 1380)، مطالعات برنامه‌ی مدیریت منطقهی حفاظت‌شده‌ی دریاچهی هامون (سازمان حفاظت محیط زیست، 1382)، مطالعات شیب آب و پشت آب (شرکت پارس کنسولت - 1386) و ... اشاره کرد. بنابراین، اینگونه نیست که دولت هامون را فراموش کرده باشد. منتها فرق هامون با ارومیه در آن است که کلید حل بخش عمده‌ای از مشکلات هامون در دست دولت افغانستان است؛ در حالی که بلای وارد آمده بر دریاچه ارومیه، ناشی از عملکرد آزمندانه و نابخردانه‌ی خودمان بوده است. افزون برآن، حوضه آبخیز 5.2 میلیون هکتاری دریاچه ارومیه، هفت میلیون انسان را مأوا داده است، در حالی که مجموع جمعیت دشت سیستان به 500 هزار نفر هم نمی‌رسد.
باشد که حاصل این سفر بتواند به کاهش اندکی از آلام مردم دردمند سیستان و بلوچستان کمک کند ...
آمین.
نظر شما