طه حسین مورخ شکّاک

نوشتن در باره بُعد تاریخی آثار طه حسین در مصر، امر بدیعی نیست. چنان که این نویسنده یاد آور شده یک بار یک ایتالیایی به نام ژرژ دیلاویدا مقاله ای با عنوان طه حسین المورخ نوشته و بار دیگر ابراهیم الابیاری نویسنده و ادیب معروف مقاله ای با عنوان طه حسین المورخ الاسلامی نگاشته است. بنابرین در ذهن عربهای مصری طه حسین نه تنها یک ادیب بلکه یک مورخ مطرح استٰ، امری که به سبب نوشته های تاریخی او و تاثیری است که در تاریخ نگاری اسلامی در مصر داشته است. جالب است که مقاله ای دیگر هم در مجله الهلال با عنوان فکرة التاریخ عند طه حسین توسط عزالدین اسماعیل نوشته شده است. این قبیل آثار و آثار مشابه همه نشان از توجه به جنبه های تاریخی طه حسین دارد، کاری که این مولف هم در این دو جلد که جمعا بیش از 740 است به آن پرداخته است. این اثر توسط عمر مقداد الجمنی نوشته شده و گویا پس از یک چاپ محدود از آن از در سال 1993 در تونس این بار با تفصیل بیشتری در سال 2013 (الهیئة‌ العامة المصریه) منتشر شده است.
نویسنده می گوید طه حسین از سال 1914 رساله ای در باره ابوالعلاء معری نوشته تا سال 1960 که کتاب شیخان را نوشته، نشان می دهد که او قریب پنجاه سال در حوزه تاریخ قلم زده است. در ابتدا تصور می شود که آثار تاریخی او تنها کتابهایی چون: علی هامش السیره، عثمان، علی و بنوه، الوعد الحق و مرآت الاسلام است، در حالی که دیگر آثار او هم مملو از معلومات و تحلیل های تاریخی است.

کتاب «طه حسین مورخا»‌ در دو جلد و در پنج باب سامان یافته است:
باب اول:‌ ثقافة طه حسین التاریخیه و ابحاثه که خود در چندین فصل تنظیم شده است. فصلی با عنوان تاثیر دانشگاه های داخلی مصر در فرهنگ تاریخی او، تاثیر دانشگاه های فرانسه بر طه حسین و فصلی در باره دوره شروع استادی وی نسبت به درس تاریخ در مصر.
باب دوم: الروایة التاریخیه عند طه حسین که شامل چند فصل است: فصل اول آن با عنوان «حد التاریخ و حرکة التاریخ» با این عناوین:‌ تاریخ علم است نه هنر، تاریخ علم وصفی است، بین التاریخ و فلسفة التاریخ و ارتباط تاریخ یا دیگر علوم مورد بحث قرار گرفته است. فصل دیگر حرکة التاریخ و الجبر التاریخیٰ و فصل سوم عُدة التاریخ که شرحی از نیازهای یک مورخ از دید طه حسین است. فصل چهارم مشکلات التاریخ و مسوولیات المورخ است.
باب سوم: المنهج التاریخی عند طه حسین است که در چندین فصل سامان یافته: ‌الشک منهجیا که در باره روش طه حسین در ابراز شک نسبت به غالب منقولات تاریخی است. فصل دوم التاریخ و التوثیق، فصل سوم نقد الخبر، فصل چهارم نقد المصادر. در واقع این باب روش تحقیق او و نگاه نقادانه وی و بنیادهای آن است.
باب چهارم: العوامل المفسرة‌ للتاریخ عند طه حسین با چند فصل:‌ تاثیر عامل دینی از نظر طه حسین. فصل دوم‌: تأثیر عامل قبیله ای در تاریخ. فصل سوم: آثار عوامل اجتماعی و اقتصادی در تاریخ.
باب پنجم: الخطاب التاریخی عند طه حسین با چند فصل:‌ بنیة الخطاب التاریخی، خصائص الاسلوب فی الخطاب التاریخی، معجم الخطاب التاریخی.
فصل پایانی کتاب با عنوان «ان طه حسین مورخ».
طه حسین به این دلیل که در یک مقطع تاریخی مهم در تاریخ معاصر مصر قرار گرفته که گرایش به بی طرفیدر نگارشات تاریخی در آن وجود دارد، و به این دلیل که خودش هم فرهنگ جدید غربی را پذیرفته، تلاش کرده تا تاریخ اسلام را منهای تعصبات ملاحظه کند. به نوشته این مولف به همین دلیل است که به رغم علاقه خاصی که به امام علی دارد اما نظرات خاص خود را در باره ایشان ابراز می کند و نوشته های او تقریبا برای سنی و شیعه این دوره کما بیش قابل ملاحظه است. (ص 669). طبعا علاقه او به تسنن همچنان استوار و ثابت است.
طه حسین نه تنها روی عامه اهل مطالعه بلکه روی بسیار از مورخان برجسته جهان عرب از جمله علی الوردی تاثیر گذاشته و به نوشته این مولف تاثیر او در کتاب وعاظ السلاطین و دیگر آثار او آشکار است (671). در واقع روش نقادی او به نوعی مبتنی بر نوعی بی طرفی غربی است و همین سبب شده تا شماری از مورخان دانشگاهی تحت تاثیر آرای او قرار گیرند.
توجه به عوامل اقتصادی و اجتماعی در تحلیل های تاریخی امر معمولی میان مورخان اسلامی آن دوره نبود و طه حسین جزو نخستین افرادی بود که در این زمینه وارد شده و از عوامل اقتصادی و اجتماعی در تحلیل ها استفاده کرد. از این زاویه، مؤلف این کتاب، او را یک مبتکر می داند.
اما شک و تردید در اخبار تاریخی که در منابع تاریخ اسلام نوشته شده یک اصل اولی برای طه حسین است. وی در مقدمه کتاب الشیخان به صراحت معتقد است که بسیاری از آنچه در باره ابوبکر و عمر نوشته شده قصه های تاریخی است که هیچ اصالتی ندارد. او تصریح می کند به بیشتر آنچه به عنوان گفتگوهای میان شیخین و انصار پس از رحلت رسول (ص)‌ نقل شده باور ندارد. (الشیخان: ص 30). در واقع طه حسین شک فلسفی دکارت را تبدیل به یک شک تاریخی کرد و همان روش را در اینجا بکار برد. او یکی از کسانی بود که داستانهای مفصلی را که طبری در باره عبدالله بن سبا آورده همه را دروغ دانسته است.
به هر حال به نظر می رسد طه حسین از مورخانی است که تاثیر زیادی در تاریخ نگاری اسلامی دوره جدید مصر داشته و منهای کتاب فی الشعر الجاهلی او که برای چند دهه محل بحث و نظر و نقادی بود در آثار تاریخی اسلامی او به طور معمول به نظر اعجاب نگریسته می شده و همواره مورد توجه بوده است.
برخی از آثار وی به فارسی نیز ترجمه شده و این آثار مربوط به بیش از چهار دهه قبل است، زمانی که تاریخ نگاری اسلامی مصر در ایران یک پدیده جالب و قابل توجه بود و مرتب آثاری از مصریان به فارسی در می آمد و به خاطر همین که کما بیش در آن روزگار خالی از تعصب بود مورد استقبال واقع می شد. هرچند گاه نقدهای مختصری نیز در پاورقی به آنها زده می شد.