یک اشتباه تصحیحی که سبب شد یک عالم شافعی، امامی معرفی شود!

یک یادداشت کوتاه یا به عبارتی مقاله کوتاه است. کاش مجلاتی داشتیم که مقالات دو سه صفحه ای می زدند. حالا وبلاگ جای مناسبی است اما بارها اشاره کرده ام که این قبیل یادداشت شاید به درد بسیاری از عزیزان نخورد. از این بابت شرمنده ام.

گاهی در تصحیح متون، خلط های عجیبی رخ می دهد که خود سبب خطاهای دیگر شده و صدها سال مردم را به اشتباه می اندازد. امشب در جستجوی نام «یزدن بن دقماج ترکی» (م 568) از امرای ترک دوره مستنجد (خلافت 555 ـ 566) و مستضی ( خلافت 566 ـ 575) بودم. وی شیعه امامی بود اما موقعیت نظامی بالایی در دستگاه عباسیان داشت. امور حله نیز با وی بود. ذهبی در باره وی نوشته است: « من كبار أمراء الدّولة، و كان شيعيّا غاليا، متعصّبا. فانتشر بسببه الرّفض، و تأذّى أهل السّنّة إلى أن هلك في ذي الحجّة». (تاریخ الاسلام: ‌39/ 327). ابن کثیر نوشته است وقتی مرد، اهل سنت، اظهار شعف کردند و همین سبب فتنه میان شیعیان و سنیان شد: « و حين مات فرح أهل السّنّة بموته فرحا شديدا، و أظهروا الشكر للَّه، فلا تجد أحدا منهم إلا يحمد اللَّه، فغضب الشيعة من ذلك، و نشأت بينهم فتنة بسبب ذلك» (البدایه و النهایه: 12/ 272).
ذهبی و دیگران حکایتی هم نقل کرده اند که نقش انگشتری او نام دوازده امام بود و بر این باور بود که اگر کسی تشنه باشد و این انگشتری را در دهانش بگذارد، از او رفع عطش می شود (تاریخ الاسلام: ‌39/ 257).
اما اتفاق عبارتی که در اینجا رخ داده این است که در متن البدایه و النهایه، به نقل از ابوشامه، نام وی «الحسن بن الصافی بن برذن الترکی ملک الرافضة و النحاة» است! : «قال أبو شامة: و في هذه السنة توفى ملك‏ الرافضة و النحاة الحسن بن ضافى بن بزدن التركي‏ كان من أكابر أمراء بغداد المتحكمين في الدولة، و لكنه كان رافضيا خبيثا متعصبا للروافض...».
مشکل این است که ترکیب اسم حسن بن صافی با یزدن ترکی که به اشتباه «بزدن» [درست آن یزدن]‌ و «ضافی»‌ [درست آن صافی]‌ هم آمده، به خصوص ترکیب «ملک الرافضة و النحاة»‌ مشکل را بیشتر کرده است.
مصحح تاریخ اسلام ذهبی که شرح حال الحسن بن صافی را در همین کتاب دیده و تصحیح کرده، متوجه این خلط شده و در پاورقی، ذیل شرح حال یزدن الترکی، آن را گوشزد کرده است. او نوشته است که باید نام «حسن بن صافی» از «یزدن ترکی»‌ جدا می شد.
این نکته درستی است. اما اشکال سر این «ملک الرافضه»‌است. علی القاعده کلمه «الرافضه» مربوط به شرح حال یزدن الترکی است که به شرح حال حسن بن صافی افزوده شده و در واقع، عبارتی که در وصف صافی بوده «ملک النحاة» است که در منابع دیگر از جمله ذهبی (تاریخ الاسلام :‌ 39/ 315) به آن تصریح شده است. (أبو نزار، الملقّب بملك النّحاة البغداديّ، النّحويّ.). در این خلط، کلمه «الرافضه»‌ از شرح حال یزدن»‌ به شرح حال حسن بن صافی وارد شده است.
این اشتباه در نسخه های قدیمی البدایه و النهایه به نقل از تاریخ ابوشامه، بوده و برای همین در کشف الظنون (2/ 1170هم تعبیر «ملک الرافضة و النحاة» شده است.
اشکالی که بعدها ایجاد کرده این است که برخی از شرح حال نویسان شیعه حسن بن صافی را به خاطر همین تعبیر «ملک الرافضه»‌ شیعه و امامی مذهب معرفی کرده اند. چنان که در تکمله امل الامل (2/ 354) از سید حسن صدر چنین آمده است:
395- الحسن بن صافي بن نزار بن أبي الحسن أبو نزار، المعروف بملك النحاة الإمامي الشيعي‏ تولّد ببغداد و نشأ بها، قرأ النحو على الفصيحي الإمامي حتى برع فيه، فلقّب بملك النحاة. قيل أنه كان يقول: و هل سيبويه إلّا من رعيّتي و حاشيتي، و لو عاش ابن جنّي لم يسعه إلّا حمل غاشيتي. ترجمه ابن خلّكان و ذكر أنه درس بالجامع ببغداد، ثم سافر إلى خراسان و كرمان و غزنة، و استوطن دمشق الشام إلى أن توفّي بها سنة 463 (ثلاث و ستين و أربعمائة). و قد و هم صاحب كشف الظنون في تاريخ وفاة ملك النحاة، قال في حرف العين: عمدة في النحو لأبي نزار ملك‏ الرافضة و النحاة حسن ابن صافي بردون التركي المتوفّى سنة 798 (ثمان و تسعين و سبعمائة). او وی را «ملک النحاة‌ الامامی الشیعی»‌ آورده و وصفی از شرح حال وی و تحصیلات او و سفرهای او آورده است.
دنباله همین خطا، یعنی این که حسن بن صافی نحوی را امامی مذهب دانسته، نام وی را در تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام (ص 135)‌ هم آورده است.

شیخ آقابزرگ از این که در کشف الظنون این تعبیر آمده و البته فقط در یک مورد او را رافضی خوانده، شگفت زده شده است. وی تأکید می کند که در تمام شرح حال هایی که برای حسن بن صافی نوشته شده، وی شافعی دانسته شده است. آنگاه نوشته است که این عبارت منشأ آن شده است که سید حسن صدر در کتاب تأسیس الشیعه او را امامی به حساب آورد. آقابزرگ ذیل مدخل دیوان ها هم از دیوان ملک الرافضه یاد کرده و نوشته است که شرح آن را ذیل دیوان ابی نزار آورده است. (9/ 1099).
شیخ آقابزرگ که متوجه نص البدایه و النهایه و خطای اولیه ای که در آن واقع شده نبوده، و امامی دانستن حسن بن صافی را بر عهده کشف الظنون دانسته است: « فالعهدة في ذلك على صاحب كشف الظنون‏» (ذریعه: 6 / 233).
حاصل سخن آن که اطلاعات مربوط به یزدن بن دقماج ترکی که شیعه امامی و از فرماندهان و امیران دستگاه خلافت عباسی بوده، با حسن بن صافی شافعی که ملک النحاة و چهره ای برجسته در علم نحو بوده در هم آمیخته و سبب شده است که مورد اخیر به عنوان یک شیعه امامی معرفی شود. منشأ اشتباه هم چیزی نیست جز همان عبارت اشتباهی که در البدایه و النهایه آمده و مصحح درنیافته که خطاست.

رسول جعفریان

بعد التحریر: در سایت الاثر یادداشتی آمده بود که این خطا به کتاب مع موسوعات رجال الشیعه متوجه این خطا شده است. به علاوه آقای مختاری هم نوشتند که گویا آقای عبدالستار الحسنی مقاله ای ده صفحه ای در این باره نوشته اند که به زودی نشر خواهد شد. خدای را شکر.

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل‌ رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید.
کد خبر 396154

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
9 + 6 =

نظرات

  • نظرات منتشر شده: 10
  • نظرات در صف انتشار: 0
  • نظرات غیرقابل انتشار: 0
  • بی نام US ۱۸:۲۴ - ۱۳۹۳/۱۰/۲۹
    21 9
    آقای جعفریان رو اگه دست و پاش هم ببندند ، تو فکرش دنبال یه سند تاریخی و یه مطلب جدیده.
  • محمد جعفری IR ۱۹:۱۵ - ۱۳۹۳/۱۰/۲۹
    20 29
    آفرین به جناب آقای دکتر جعفریان و نکته سنجی و فطانت ایشان.
  • احمد غ A1 ۲۰:۲۳ - ۱۳۹۳/۱۰/۲۹
    18 12
    سلام علیکم . تشکر . حضرت استاد به درد ما میخورد و در کلاس استفاده میکنیم و نونش رو هم میخوریم
  • بی نام A1 ۰۰:۱۱ - ۱۳۹۳/۱۰/۳۰
    4 6
    نکته‌سنجی و تیزبینی خوبی بود که نشان از هوش نویسنده‌ی مطلب دارد ولی انصافاً شیعه یا سنی یا امامی یا شافعی بودن "یزدن بن دقماج ترکی" که تازه شونصد سال پیش مرده، کوچکترین تأثیری توو بهبود دنیا یا آخرت من و شما داره؟
  • عادل CA ۰۰:۱۲ - ۱۳۹۳/۱۰/۳۰
    8 0
    «کاش مجلاتی داشتیم که مقالات دو سه صفحه ای می زدند» استاد آخه این چه حرفیه؟ ماکه دستمون جایی بند نیست. شماخودتون باید همت کنید و مجله آنلاینی برای نقد فرهنگ٬ تاریخ٬ فریب وجادوهای ضدعلمی درست کنید. شما به عنوان یک استاد دانشگاه این مسئولیت را دارین مخصوصا که جناب عالی متوجه این مشکلات هم هستید. نمیشه که همه استادهای عزیزمون تو کار نشرکتابهای فیلسوفانهٔ سوفیا تیلور باشن. مملکت به نقد این علوم ملی وکتابهای پرازدانش ایرانی هم احتیاج داره. استاد از برای خدا مسائل حاشیه ای را کناربذارین و تو این مجله به علل عدم تفکر٬ نقد٬ رشد علمی و غلبه جادو٬ فریب وسطحی زندگی کردن این ملت بپردازید. استاد عزیزدیگه نمیدونم چه جوری باید التماس کنم و به چه کسی التماس کنم. ازما فقط این التماس بود چونکه واقعا مستضعفیم
    • بی نام A1 ۱۹:۲۳ - ۱۳۹۳/۱۱/۱۵
      0 0
      سوفیا تیلور کیه؟
  • امان از طاغوت A1 ۱۳:۳۰ - ۱۳۹۳/۱۰/۳۰
    3 0
    خیلی جالب بود.
  • درگیر A1 ۱۱:۰۱ - ۱۳۹۳/۱۱/۰۱
    1 2
    من متوجه نشدم چرا دو نفر هستند ؟ این مگر توصیف یک نفر نیست ؟ : ملك‏ الرافضة و النحاة الحسن بن ضافى بن بزدن التركي‏، چرا باید بین ابن صافی و ابن یزدن فاصله گذاشت ؟ از کجا متوجه بشیم دو نفرند؟
    • دانشجو IR ۲۱:۰۳ - ۱۳۹۳/۱۱/۰۱
      2 0
      ضمن عرض سلام خدمت استاد. در پاسخ این برادر خوبم باید بنویسم که بر اساس شرح حال هایی که از حسن بن صافی هست میشه فهمید که امامی مذهب نبوده و تعبیر رافضی در مورد وی صدق نمی کند و مربوط به یزدن ترکی امامی مذهب است که با نام حسن صافی خلط شده است. در واقع این دو نام از هم جدا هستند که در البدایه و النهایه به هم متصل شدند. هر کدام هم مذهب متفاوتی از دیگری دارند. حسن شافعی مذهب بوده و یزدن امامی مذهب.
  • بی نام IR ۱۶:۴۷ - ۱۳۹۳/۱۱/۰۸
    0 0
    چه فرقی می کنه شافعی باشه امامی باشه مگر نه اینست که تمام بزرگان ادب ومنطق وفلسفه حدیث ونحو و...وحتی کسانی از اونا مث حافظ وسعدی ومولانا می ژرستیم وارادت تام داریم ایا این مسایل باعث اون شده که به اونا اقتدا کنیم یا لااقل اعتقاداتشونو به سخره نگیریم