انتشار کتاب یک سیستانی از قرن پنجم در باره شمائل پیامبر (ص) برای نخستین بار

یکی از گرایش های تألیفی زیر مجموعه «سیره نبوی» نگارش آثاری است که از قدیم به آن شمائل النبی (ص) می گفتند. این آثار در باره خَلق و خُلق (اولی به فتح و دومی به ضم) بود. اخباری در باره شکل و قیافه رسول خدا که افزون بر اطلاعاتی در باره قد و رنگ صورت و .... شامل نوع پوشش و برخی از ویژگی های دیگر نیز می شد. بخش دوم این آثار در باره اخلاق رسول الله (ص) بود. در قرآن به جز آن که به صورت کلی فرموده «لقد کان لکم فی رسول الله اسوة حسنة» (احزاب 21) به طور خاص در باره اخلاق آن حضرت هم ستایش شده است: « بِالْمُؤْمِنينَ رَؤُفٌ رَحيمٌ » (توبه 128). بنابرین طبیعی بود که مسلمانان در این باره تلاش کنند تا ویژگی های خلقی و خلقی آن حضرت را بدست آورند.
همین احساس سبب شد تا گرایش به این قبیل تألیفات از آغاز پدید آید و شاید یکی از قدیمی ترین کتابهای مستقل در این باره، کتاب ابوعیسی محمد بن عیسی ترمذی (م 279) با نام شمائل النبویه و الخصائل المصطفویه (ص) یا الشمائل المحمدیه است که بارها چاپ شده است.
به جز آن، آثار فراوانی به صورت اختصاصی در این باره نوشته شده هرچند در کتابهای سیره هم از قدیم و جدید همیشه بخشی به بیان خلق و خوی رسول (ص) نیز پرداخته شده است.
از مفصل ترین کتابها که باز از آثار قدیمی در این زمینه است کتاب اخلاق النبی و آدابه است که از ابوالشیخ اصفهانی (عبدالله بن محمد بن جعفر بن حیان م 369) و از قرن پنجم است. این کتاب نیز در 4 جلد به چاپ رسیده است. آثار فراوان دیگری هم در قرون نخستین در این زمینه نوشته شده و نگارش در این حوزه تا قرن اخیر هم ادامه یافته است.
اکنون کتاب دیگری در این زمینه برای نخستین بار چاپ شده و از نظر نوع چاپ و حروف و جلد در زمره آثار مغرب اسلامی به نظر می آید. این در حالی است که وقتی نام مؤلف را می بینیم، در میابیم که اثر از یکی از علما سجستان یا همان سیستان خود ماست که روشن نیست چرا چاپ آن تا این زمان به تاخیر افتاده است.
نام این کتاب کتاب «خَلق النبی صلی الله علیه [و آله] و سلم و خُلقه» و مؤلف آن امام محدث ابوبکر محمد بن عبدالله بن عبدالعزیز سجستانی کاتب است که بنا به آنچه در شرح حال وی نوشته شده پس از سال 450 درگذشته است. عنوان کاتب ـ علی القاعده ـ نشان می دهد که به نوعی با حکومت هم در ارتباط بوده و کار دبیری هم انجام می داده است.

در مقدمه شرح حال بسیار مختصری از وی آمده و گویی شناخت چندانی از وی در دست نبوده است. شهر بُست، جایی است که مؤلف سجستانی ما در آن می زیسته و اکنون در کشور افغانستان قرار دارد.
حدس مصحح آن است که نویسنده سنی شافعی بوده و دلیل آن این که «فی المقدمة یترضی علی آل النبی و اصحابه کافة». [علی آله الاخیار و اصحابه الابرار] مشایخ وی هم نیز گویا شافعی هستند. مصحح در مقدمه تاسف می خورد که منطقه سیستان تا قرن نهم سنی بوده و در اواخر قرن نهم (کذا) با آمدن دولت صفوی آنها شیعه شدند!
بنا به نظر مصحح که اسناد کتاب را بررسی کرده، نویسنده گویی وی مانند کسانی که در طلب حدیث به این طرف و آن طرف می رفتند، از منطقه خود خارج نشده است، زیرا نشانی در کتاب که نشان دهد او به شهرهای دیگر رفته وجود ندارد.
با این حال نزدیک به یک سوم کتاب از استاد او ابوسعید نوقاتی (کذا) از نوقات از توابع سسجستان است! مصحح چند نفر از مشایخ وی را که سیستانی هستند یاد کرده اما از غالب آنها اطلاعی در منابع موجود بدست نیاورده است. یکی از شاگردان او که شناخته شده است ابوسعید سجزی مسعود بن ناصر محدث است که شرح حال وی در آثار فراوانی از جمله منتظم و انساب سمعانی و جز آن آمده است. این شخص در سال 477 درگذشت و طبیعی است که استاد وی باید پیش از آن درگذشته باشد.
با توجه به روزگار وی باید گفت که او در عهد غزنویان می زیسته و اوائل سلجوقیان را درک کرده است. این دوره ای است که خراسان مهد علم و حدیث و ادب است. محتوای کتاب هم نشان می دهد که او صرفا علائق حدیثی ندارد و از دانش ادبی که لازمه کار دبیری هم بوده، برخوردار بوده است.
این اثر بر اساس یک نسخه بسیار کهن منتشر شده که تاریخ کتابت آن میانه سالهای 441 تا 444 است. کاتب آن هم ابوبکر بن ابی رافع وراق در شهر غزنه برای امیر شمس الدین عبدالرشید بن محمود غزنوی است که امیر مزبور در سال 444 درگذشته است. این نسخه به شماره Or437 در کتابخانه دانشگاه لایدن در 195 برگ بوده که با تلاش مصحح این اثر یعنی طارق طاطمی در سال 2014/ 1435 ق منتشر شده است.

از اسناد کتاب چنین بدست می آید که مشایخی که از آنها روایت کرده، در زمان تالیف کتاب، همه زنده بوده اند و تنها یکی از آنها درگذشته بوده که وی با تعبیر رحمه الله یاد کرده و او ابوطالب بستی است.
مؤلف از منابع مختلف بهره گرفته و این استفاده را از طریق مشایخ خویش دنبال کرده است. بخشی از مقدمه به این مبحث اختصاص یافته و شرح و تفصیل کافی در این باره داده شده است.
متن کتاب تا صفحه 353 آمده و پس از آن فهارس کتاب با تفصیل تمام تا صفحه 486 ادامه یافته است.
اما از نظر محتوا، کتاب شامل متن احادیث و گزارش های تاریخی و شرح لغات غریبه است و بدین ترتیب نوع متن و شرح در آن جای گرفته که از این جهت یک امتیاز ویژه لغوی هم دارد. شروع آن هم نشان می دهد که مؤلف صرفا یک محدث نیست، بلکه در کار تفسیر و تحلیل احادیث هم دست توانایی دارد. او در همان ابتدا شرحی از «خَلق» در کلام عرب بدست داده وبه لحاظ لغوی نشان داده که در این رشته ید طولایی دارد. در این زمینه از آثار ادبی و معروف موجود و در دسترس استفاده کرده و در هر نقل مصادر و منابع خود را نیز گزارش کرده است.
نخستین روایت که در زمینه وصف قیافه پیامبر (ص) شهرت فراوانی دارد، روایتی است از امیر مؤمنان «ما رواه علی بن ابی طالب کرم الله وجهه من صفة النبی (ص)» ص 88.
آنچه در این کتاب آمده صرفا روایاتی است که در باره خلق و قیافه حضرت است و گرچه گهگاه اشاراتی به اخلاق هم هست، اما اساس این کتاب در باره روایاتی است که در وصف قیافه آن حضرت وارد شده است.
به هر حال این کتاب برای ما از چند جهت اهمیت دارد:
اولا در باره رسول خدا (ص) است که این روزها تعلق به ایشان دارد و گل سرسبد آفرینش است.
ثانیا از یک نویسنده ایرانی است که در قرن پنجم می زیسته و از این که یک اثر مهم از میراث ایران اسلامی منتشر می شود بی اندازه خوشحال هستیم.
ثالثا یک نسخه کهن که استنساخ آن در سال 441 تا 444 صورت گرفته نشر می یابد که مسلما باز به لحاظ کتابشناسی و نسخه پژوهی نهایت اهمیت را دارد. یا لیت که کسی تصویر کامل این نسخه را به ما و دیگر دوستان که دستشان به این امور آغشته شده برساند.
چهارم هم فواید حدیثی و لغوی این اثر است که مسلما می باید مورد توجه اهل ادب و معنا قرار گیرد.
اما یک تشکر ویژه هم از آقای طارق طاطمی مغربی که این اثر را یافته و تصحیح کرده باید داشته باشیم. دوستانی که با آثار چاپ مغرب آشنا هستند می دانند که این آثار به سختی به دست ما شرقی ها می رسد. به هر حال از این که یک مغربی مسلمان کار تصحیح این اثر را انجام داده برای ما جای بسی سپاس دارد.
کتاب توسط |«مرکز الدراسات و الابحاث و احیاء التراث الرابطة المحمدیة للعلماء»‌ در شهر دارالبیضاء یا همان کازابلانکا منتشر شده است.