یک عالم شیعیِ قرن هشتم چه علائق فکری داشت؟

مجموعه ای شامل چندین رساله و مطالب پراکنده (به اصطلاح مجموعه یا جنگ) از نیمه اول قرن هشتم هجری برجانده است که جامع آن یک عالم شیعی با نام علی بن الحسین معروف بروغای [بروغالی یا بردغای؟]  است که به احتمال برای استفاده خود، متن ها و قطعات و رسالاتی  را در آن فراهم آورده است. وی نام خود را چندین مورد آورده که قدری از نظر نگارش و قراءت آن مشکل دارد. تاریخ ها غالبا سال 740 را نشان می دهد اما  گویا در سال 748 چند مورد در گوشه و کنار صفحات اضافه شده است.

 این مجموعه می تواند دایره فکر یک عالم شیعی را نشان دهد. البته این که چه درجه ای از علم داشته، چندان روشن نیست. توجه داریم که در این قرن بخش های مرکزی ایران شامل ری تا مازندران و از آنجا تا بسطام و شاهرود و سبزوار و سمنان و برسد تا ری و از آنجا تا قم و کاشان و فراهان همه شیعه بودند. طبعا و به تقریب، باید این زندگی این شخص را هم در همین بلاد دانست.

نکته مقدماتی در باره این مجموعه آن است که نویسنده همزمان به زبان عربی و فارسی تسلط داشته و متن هایی را که انتخاب کرده، در این دو زبان بوده است.

نکته دیگر این که متن ها روایی، دعایی، عرفانی و شامل نثر و نظم می شود.

در کل این متن، شخصی را با سه گرایش فکری متختلف نشان می دهد:

الف: فردی مذهبی  و عمیقا شیعه، و شاهد آن این که روایات و متن های بیشماری که صرفا جنبه مذهبی دارد آورده است. یکی از آن ها، یک اربعین حدیث است که گرچه کامل نیست، اما جالب است. علاوه بر آن روایات فراوان اخلاقی دیگری از امام صادق (ع) و برخی امامان دیگر به ویژه امام علی (ع) و بالاتر از خود رسول (ص) آورده است. در مباحث دینی، منهای دو مورد روایت که در باره ظهور آورده، باقی مطالب اخلاقی و اندکی هم در فضائل است. بیش از همه به کلمات قصار رسول (ص) و علی (ع) علاقه مند است.

دوم: وی شخصی عارف و صوفی است و شاهد آن در این مجموعه، نه تنها ابراز ارادت به حلاج و مولوی و عراقی است که چند رساله مانند لمعات عراقی به طور کامل در اینجا درج کرده است.

سوم: ما با یک ادیب روبرور هستیم که اشعاری از دوواین مختلف انتخاب و در مجموعه خود آورده، و در این میان غالب آنها از مولانا جلال الدین رومی، عراقی، جلال جعفری و برخی دیگر است. حسن انتخاب او در این زمینه، تبحر وی و علاقه اش را به حوزه ادب نشان می دهد.

این احتمال دست کم در برخی از موارد، هر چند اندک، وجود دارد که کسانی، مطالبی از خودشان در این مجموعه نوشته اند.

مواردی که نقل خواهد شد تقریبا فهرستی است از آنچه در این مجموعه آمده، هرچند اگر با نظری دقیق تر نگاه شود، می تواند کاملتر از این باشد. به خصوص از زاویه ادبیات، مجموعه حاضر، نیازمند یک تحقیق گسترده و چاپ دقیق و صحیح اشعار آن است. این به معنای آن نیست که از نظر مذهبی کم ارزش است، بلکه چنان که اشاره خواهد شد چندین رساله بسیار خوب و نیز متن هایی از احادیث که ممکن است در کمتر جایی یافت شود، در این اثر آمده است. ارجاعات به عنوان فریم است و فریم شامل دو صفحه روبروی هم گفته می شود که معمولا در اسکن همزمان و در یک فایل اسکن می شود. نسخه حاضر به شماره 10481 در کتابخانه مجلس بوده و در مجلد 1/33 ص 48 ـ 49 به اجمال و با نادیده گرفتن بسیاری از موارد، فهرست شده است. تصویر دیجیتالی که از این نسخه در اختیار بنده بود از فریم 34 آغاز می شد.

نخستین متن دعای سمات است که در فریم 34 آمده است

پس از آن در فریم 25 دعای دیگری از رسول آورده است که به اصحابشان تعلیم دادند تا آن را صبحگاهان بخوانند: یا الله یا الله یا الله یا رحمن یا رحمن یا رحمن یا رحیم یا رحیم یا رحیم یا لا اله الا انت .... در فریم 36 روایتی در باره ظهور مهدی و رایات سود  آمده و آنگاه در ادامه همان، باز دعا و سه رباعی از امام علی (ع) و دعای یا صریح المستصرخین و... و کنار آن پنج بیت شعر فارسی «ببخشا ورنه عالم را بسوزم / جهان را جمله سرتاسر بسوزم..» و یک رباعی عربی. زیر آن تاریخ 748: فی تاریخ سنة ثمان و اربعین و سبعمائه.

در فریم 37 تا 41 روایتی از امام علی (ع) در باره پرسش رسول (ص) از خداوند که یا رب ای الاعمال افضل. و پاسخ طولانی خداوند. در انتهای آن: و الحمد لله رب العالمین و صلی الله خیر خلقه محمد و آله اجمعین الطیبین الطاهرین ... فی شهر الله الحرام رجب سنة سنة اربعین و سبعمائه علی ید اضعف عبادالله جرما و اقواهم اثما علی بن الحسین المعروف بروغایی. [برای تلفظ دقیق آن به تصویر بنگرید].

در ادامه (فریم 41 ـ 43) روایات اخلاقی و البته طولانی از ابن عباس از رسول (ص)‌ در باره گناهان کبیره. و باز در فریم 43 روایت دیگر از ابن عباس از رسول (ص) در باره آنچه روی درهای بهشت نوشته شده است.

پس از آن در فریم 44 اشعاری از عراقی با این مطلع: «نگارا بی تو برگ جان کی (که) دارد / سر کفر و غم ایمان کی دارد / به امید وصالت می دهم جان / و گرنه طاقت هجران کی دارد» (غزل 175 دیوان). شعری از شمس الدین صاحب دیوان که 19 بیت است.در ادامه همان فریم ابیاتی از اشعار عربی، روایتی از جعفر بن محمد علیه السلام و و روایتی از الحسن بن علی العسکری علیه السلام. همچنین چند متن روایی فارسی از رسول و باز شعر عربی گویا از امام علی. «پیغمبر گوید: (ع) هر که روز صدبار بگوید اللهم صل علی محمد و آل محمد النبی و بگوید که این صلوات را در کار مردگانی خود کردم، خدا تعالی از قبیله او هشتاد کس را بیامرز و او را با انبیا دایم در بهشتش مقام دهد (فریم 44).

روایتی بلند از امام جعفر صادق (ع) به فارسی در باره اعمال شبهای دهه نخست ذی حجه که یک صفحه کامل است (فریم 45). توجه داریم که حروف ریز و سطور پر در هر صفحه آمده است.

در ادامه کتاب الشهاب قاضی قضاعی (م 454) را آورده و صفحه قبل از شروع را تیتر بزرگ گذاشته اما شاید پس از آن تمام اطراف آن را پر از روایات و احادیث عربی از رسول (ص) کرده که برخی هم روایات عرفانی است. در میانه آنها شعر منسوب به امام زین العابدین «إنی لاکتم من علمی جواهره...» با خط خوش آمده است. بندی هم در دعا آمده است. (فریم 45).

پس از  آن طی فریم های 46 ـ 57 متن کتاب الشهاب آمده که شامل هفده باب است. در انتهای آمده است که این رساله در رجب 740 توسط علی بن الحسین المعروف بروغایی [بردغایی] نوشته شده است.

در فریم 58 ـ 59 روایتی در باب معراج از ابوهریره آمده که طولانی است. در فریم 60 دعای «یا من اظهر الجمیل» و چندین روایت از رسول (ص) و امام صادق (ع) به علاوه دعای سریع الاجابه درج شده است. در ادامه، وصیت نامه که از قول جعفر صادق ع است. باز پایین صفحه روایتی از امام علی (ع).

فریم های 61 ـ 63 دیوان امام سجاد (ع) است و پایان آن باز نوشته است:‌علی ید اضعف عباد الله علی بن الحسین المعروف بروْغالی در روز سه شنبه رجب 740. پس از آن چند بیت شعر عربی.

در فریم 64 روایتی از ملاقات مالک بن انس با جعفر صادق (ع). فریم 67 باز روایتی بلند از ظهور و رخدادهایی که پیش می آید، روایتی که اسامی زیادی از بلاد در آن هست.

در فریم 65 شعری عربی از رجزهای امام حسین علیه السلام آمده که ابیاتی از آن در ترجمه کهن فتوح ابن اعثم ص 908 و متن کامل آن تقریبا برابر اینجا در احتجاج طبرسی ج 2، ص 301 آمده است.

کنار آن اشعاری به فارسی ظاهرا از ابوالمفاخر رازی است که اشعار کربلایی وی را در روضة الشهداء داریم و این باید بسیار مغتنم باشد.

افسوس که در بلا بماندنم / در عرصه کربلا بماندم

... از نامه کوفیان بی دین / نزدیک عدو چنین بماندم

بر مرکب تربت شهادت / در تیه ... بماندم

در فریم 66 هم شعری از ابوالمفاخر با این بیت آغاز می شود

 بیا بابا وداعم کن بآب آتشم بنشان / که تیز از استخوان بگذشت و آب از فوق و کاد از جان

و در بیت اخیر

بنال ای بوالمفاخر زار برای کشته بی کس / غریب خسته ی تشنه ....

فریم 68 تا 73 روایت طولانی وصیت پیامبر (ص) به امام علی (ع). و در پایان تاریخ ختم کتابت 740. ابیاتی هم شعر عربی و فارسی در پایین صفحه اول فریم 73. صفحه دوم این فریم و فریم 74 مناجات امام علی علیه السلام. در ادامه اشعاری از امام علی (ع) : اذا قربت ساعة یا لها / و زلزلت الارض زلزالها... نیز روایتی از رسول (ص) در باره آنچه خداوند به موسی فرمود، و دو رباعی فارسی در ذیل آن (فریم 74).

در فریم 75 ـ 77 نثر اللئالی من کلام امیر المؤمنین علی حروف العجم از ابوعلی حسن بن فضل طبرسی (م 548) که کلمات قصار بر اساس حروف الفباست. کلماتی از حارث اعور از امام علی (ع) در صفحه دوم فریم 77 با تاریخ کتابت شعبان 740. در فریم 78 ـ 79 مطالبی با عنوان النظم، النثر که حدیث اول آن به نقل از زهری از امام علی بن الحسین (ع) است. در ادامه فریم 79 روایاتی از رسول و امامان در مذمت دنیا که تا پایان فریم 81 ادامه می یابد.

در فریم 82 اشعاری از عطار قدس سره، و نیز اشعاری از شیخ ابراهیم آملی که همه در عشق الهی است. در ادامه روایتی از امام علی (ع)، نسب رسول تا آدم، و روایتی از صادق علیه السلام و ابیاتی از امام علی(ع).

فریم 83  ـ  90با این عنوان«احادیث المرویة عن النبی ص و عن الائمة المعصومین بروایة صحیحة محذوفة الاسانید منتخب من کتب شتی». این احادیث ذیل موضوعات فردی آمده که آخرین آنها در باره دجال و اشراط الساعه است. در انتهای فریم 90 اشعاری فارسی از عمادالدین سدید: قبله من روی تست کعبه من گوی تست / روی دلم از ازل تا به ابد سوی تست». جمعا یازده بیت.

فریم 91 ـ  97 روایاتی از الشیخ الامام الاجل العالم عمادالدین ابوجعفر محمد بن ابی القاسم الطبری که باید دید از چه کتابی است بشاره المصطفی  یا کتابی دیگر. در پایان تاریخ 740 و نام کتاب یعنی همان علی بن الحسین معروف به بردغای را دارد.

در فریم 98 یک دعا «بسم الله آمنت بالله و بعظمة الله و کفرت بالجبت و الطاغوت ...» شعری از ملای رومی «ای عاشقان ای عاشقان پیمانه را گم کرده ایم...» و شعری از سعدی «که برگذشت که بوی عبیر می آید / که می رود که چنین دلپذیر می آید ... جمال کعبه چنان می دواندم بنشاط / که خارهای مغیلان حریر می آید». (غزل 288)

فریم 99 کتاب الاربعین فی الاحادیث، مولف و جامعی برای  آن معرفی نشده و تا 28 حدیث گفته شده است. زیر فریم 102 پس از پایان حدیث بیست و هشتم، اشعاری از مولا جلال رومی آورده :

من خوردی ام، می خوردی ام، پنهان چرا وا می كنم / مست از می ‌ام، مست از می‌ام، پنهان چرا وامی‌كنم / ديوانه‌ام، ديوانه‌ام، از غير او بيگانه‌ام / در كان او دردانه‌ام، پنهان چرا وامي‌كنم / عاشق منم، عاشق منم، در راه او صادق منم / عذرا منم، وامق منم، پنهان چرا وا می ‌كنم ...». (با تشکر از دوست دانشمند آقای سید عبدالرضا  موسوی که در گروه تلگرامی دوستدارن میراث این را خواندند و برایم نوشتند) فریم 103 دعای شیخ اویس قرنی قدس سره: اللهم انک حی لاتموت و غالب لا تغلب ...».

ترجیعات قطب السالکین فخرالدین عراقی رحمه الله در فریم 104 ـ 105 آمده و در ادامه اشعاری از ملای رومی «من طربم طرب منم زهره زند نوای من...».

خطبه ای از امام علی که نقطه در آن نیست در فریم 106 آمده است، چنان که در فریم 107 خطبه ای از امام علی (ع) آمده که در الف بکار نرفته است. در فریم 108 «و من خطبة مولانا ابی عبدالله الحسین بن علی علیهما السلام لما احیط بکربلاء قام بین الصفین خطیبا فحمد الله ...». در همان فریم اشعاری از عزالدین ساوجی هم آورده که البته شعر شیعی نیست و در عالم غزل است. در فریم 109 ادامه آن اشعار، اشعاری از ملای روم و سپس خاقانی آمده است: «سنت عشاق چیست برگ عدم ساختن / گوهر دل را ز تف مجمر غم ساختن».

از فریم 110 تا 119 کتاب اللمعات فخرالدین عراقی قدس سره آمده است. تاریخ کتابت آن رمضان 740 است.

در فریم 120 ـ 121 اسامی شماری از بزرگان و غالبا صوفیان و در آغاز جعفر صادق علیه السلام آمده که جالب است. برای اندکی تاریخ وفات هم آمده است. پس از اسامی از برخی روایات و حکایاتی آمده است. از جمله:‌ ذکر امام جعفر الصادق علیه السلام نقلست که جعفر صادق مدتی خلوت گرفت و بیرون نیامد. سفیان ثوری قدس الله بدرخانه او آمد و گفت: مردمان از فواید انفاس تو محرومند، چرا عزلت گرفتی؟ صادق علیه السلام جواب داد که اکنون... فسد الزمان و تنکّر الاخوان و این بیت بگفت: ذهب الوفاء ذهاب امس الذاهب [؟] / و الناس بین مخایل و مأرب.... به همین ترتیب از دیگر افراد هم یاد و نقلی آمده است. در ادامه فریم 121 روایات نقل شده و آخرش وصیتی از مولانا جلال الدین رومی.

در فریم 122 شعری از همام تبریزی بسیار بلند و در انتهای صفحه دو بیت از سنایی در باره امام حسین : دین حسین تست، آز و آرزو خوک و سگست / تشنه این را می کشی وآن هر دو را می پروری / بر یزید و شمر ملعون چون که لعنت کنی / چون حسین خویش را شمر و یزید دیگری.  (ع) آنگاه باز اشعاری از ملای رومی.

در فریم 123 اشعاری از بایزید بسطامی به عربی و باز اشعاری از مولانا و ایضا اشعاری از شیخ العارفین عراقی تا فریم 124 ادامه یافته است.

در فریم 125 آمده است: مولانا جلال الدین فرماید قدس الله سره: ای قوم بحج رفته کجایید کجایید معشوقه همین جاست بیایید بیایید ... شعری هم از عطار: تنم را در جهان لذت جز آن نیست ..... و شعری از خواجه سعدالدین اصیل و شعری از سید العارفین جلال جعفری: مرا با کفر یا ایمان چه کار است / مرا با طاعت و عصیان چکار است...[دوستم آقای دکتر جواد بشری اشعار وی را گردآوری کرده است].

از فریم 126 تا 133 بخشی از همان آغاز کیمیای سعادت غزالی که مطابق با آغاز کیمیای سعادت چاپ خدیم جم هم هست.

در فریم 134 روایتی از کعب الاحبار از امام علی (ع) مشتمل بر دوازده کلمه از تورات. زیر آن دو رباعی که امضای متفاوتی دارد با تاریخ غربه ذی قعده سنه ثمان و اربعین و سبعمائه. حرره الفقیر علی بن ...: دیده ء کی [که] بود کی در جمال تو رسد / یا تن کی بدولت وصال تو رسد  /  این بود کی دست جان در دل شب / ناگاه به دامن خیال تو رسد.  مخمور دو چشم دلربای تو من / بیمار دو لعل جان فزای تو منم / نادیده ز آفتاب رویت نوری / سرگشته چو ذره در هوای تو منم. ادامه فریم 134 بندی نصیحت به پارسی از رسول (ص).

از فریم 135 تا 139رساله الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة من کلام النبی (ص) که گویا منسوب به شهید اول است.در پایان تاریخ کتابت سنة اربعین و سبعمائة دارد. (تعجب است که شهید متوفای 786 است، و طبعا قابل بررسی) ادامه صفحه 139 شعری است که باز امضای همان کسی است که پیش از این هم اشاره کردیم چند بیتی به خود خودش نوشته بود. این خط با خط اصلی مجموعه متفاوت است. در اینجا نیمی از اسم مانده است: امروز جفا نمی کنه (کذا) کس / در شهر مگر تو می کنی بس / در دام تو عاشقان گرفتار / در بند تو دوستان محبّس...

فریم 140 حکایت (توقیع) نوشته ناحیه مقدسه به شیخ مفید که مشابه آن در احتجاج طبرسی (2/497 و از آنجا بحار: 53/174) آمده و در اینجا یک مقدمه ای هم دارد که افزون بر آنجاست. در پایان همان فریم باز اشعاری به فارسی که جالب است: ای که ز رومی  [شاید: روح]‌ خوشتری تو ز کدام کشوری / ترک خطا یا ختنی حور بهشت یا پری / در راه حسن سرو سهی فتنه خلق یکسری / حدة هفت اسمان غیرة هشت اختری / ... آه ز چشم مست تو زان لب می پرست تو / هر که فتد به شست تو از دل جانش می بری / تیغ جفا همی کشی خلق خدا همی کشی / آخر بترس از خدا گر چه ز کیش کافری / حمله به دوستان مکن بر من خسته جان بکن / هرچه ز تو رسد خوشست گرچه بود ستمگری. (و بیت آخر که نام ابن معین در آن آمده که شاید نام شاعر باشد!): ابن معین منطرق گرچه که نیست در برت / تشنه عشقت ای صنم کشته به حکم تنگری (و تنگری هم نام خدای در مغولی).

فریم 141 شعری از مفخر المحققین محمود ... : ما از ره معدوم بموجود رسیدیم / وز عبد گذشتیم و بمعبود رسیدیم...  چشم دل ما هست بمحمود منور / المنة لله که بمقصود رسیدیم، جمعا نه بیت. و یک رباعی عربی از سلطان الشهداء المحققین ابی الحسین منصور الحلاج که گویند قبل از اعدامش خواند: ندیمی غیر منسوب الی شیء من الحیف / سقانی مثل ما یشرب کفعل الضیف بالضیف / فلما دارت الکاس دعا بالنطع والسیف / کذا من یشرب الراح مع التنین بالسیف.

ادامه همین فریم، روایتی از رسول (ص) و روایتی از امام علی(ع) نیز مناجاتی از امام علی و روایتی از جعفر بن محمد الصادق علیه السلام. و باز روایتی از امام علی (ع) و دو روایت از رسول (ص). در بالای فریم 141 مطالبی بوده که محو شده است.

آخرین فریم کتاب 142 شامل ابیاتی از مولانا جلال الدین رومی است: بده از باده دوشین که من از نوش تو مستم... این همان غزلی است که به شماره 1604 در دیوان شمس آمده اما قدری با اینجا تفاوت دارد.

هدف از این گزارش، چنان که در ابتدا یادآور شدیم، این بود که بدانیم یک عالم شیعی در نیمه اول قرن هشتم هجری، چه نوع علائق فکری داشته است. می دانیم که در این دوره، علمای شیعه، روی به تصوف و متون صوفیه آوردند و آن را وارد میراث شیعه کردند.