دین رحمت و مشکلات آن با این همه خشونت

در میان کتابهای قدیمی مرور می کردم و در این میان کتاب «تاثیر شخصیت محمد (ص) پیشوای بشر در عالم» را دیدم. نویسنده آن محمدعلی خلیلی است، از خاندان خلیلی های ایرانی ـ عراقی که تاثیر قابل توجهی در ادبیات مذهبی از یک طرف، انتقال فرهنگ عراق به ایران از سوی دیگر و روزنامه نگاری از جهت سوم داشتند. سیمین بهبهانی را هم می شناسیم که از همین خانواده است.
محمد علی خلیلی کتابی هم در باره خاندان پیغمبر یا چهارده معصوم، زندگانی پنج تن آل کسا دارد و همین طور دهها اثر دیگر در تاریخ اسلام به صورت تألیف و ترجمه است که اکنون جای شرح آن نیست و شاید در باره خلیلی ها دانشجویی بتواند یک پایان نامه خوب بنویسد.
اما این کتاب او در باره شخصیت حضرت محمد، که بر اساس مقدمه آن، در آذرماه 1319 ش نوشته شده جالب است. سال آخر سلطنت رضاشاه که در حال زوال بود و آغاز عصری جدید در تاریخ ایران. کتاب در 1320 چاپ شد، درست وقتی که رفتارهای مستبدانه رضاخانی، آبرویی برای نوگرایی ها و نوسازی های خود نگذاشته بود، می رفت که در فضای جدید، دین جان تازه ای بگیرد.

در این کتاب، تصویری از حضرت محمد(ص) ارائه داده شد بسیار اخلاقی، مردمی با رفتاری که می کوشد از طریق مدارای با مردم، حتی دشمنان، اسلام را گسترش دهد. نویسنده با قلمی شیوا، با استفاده از داستانهای شیرین تاریخ اسلام و با استناد به منابع خارجی که از طریق ترجمه های عربی در اختیار وی بوده، می کوشد تا شخصیت تاثیر گذار محمد (ص)‌ را در جامعه جاهلی نشان دهد. خشونت در یک طرف، اخلاق و مدارا در سمت دیگر. این تصویری است که از این شخصیت، برای جامعه ای که می کوشید با دین آشتی کند، بدست داده شده است.
مسلما همین خط برای تبلیغ اسلام در دنیای معاصر، در بلاد غربی هم دنبال می شد. تاثیرگذار هم بود و بسیاری از کسانی که در طول این دهه ها به اسلام گرویدند همین تصویر را از اسلام داشتند. شک ندارم که این قبیل آثار توانست اسلام را به عنوان یک دین اخلاقی که می کوشد، جامعه ای اخلاقی و ارزشی پدید آورد، معرفی کند و چنین هم کرد.
تنها چیزی که برخلاف این مسیر وجود داشت، اتفاقاتی بود که در جوامع اسلامی پس از روی کار آمدن احزاب اسلامی خود را نشان داد. از یک طرف تندروی هایی پیش آمد که ناشی از زمینه ها و به استناد برخی نقلها و مطالبی بود که در تاریخ اسلام یا فقه اسلامی وجود داشت. دیگر ـ که آن هم مهم بود ـ تاثیری بود که اندیشه های چپ و مارکسیستی در میان مسلمانان طی چند دهه گذاشت. بیفزاییم که عامل دیگر، رفتارهای خشنی بود که برخی از رهبران مسلمانان از خود نشان دادند و مجبور بودند پای اسلام بگذارند. در واقع، هر بار که می خواستند از این درست رفتارها بکنند، چون در جامعه اسلامی بودند، ناچار باید از فقه و فقها و داستانهای تاریخ اسلام استمداد می کردند و رفتار خود را به آن منتسب می کردند و نتیجه آن که وقتی تند می شد، از عظمت و اهمیت دین می کاست.
اکنون مدتی است که پای داعش به میان آمده و تصویر جدیدی از اسلام و محمد(ص). هزاران کتاب و رساله در باره جهاد و مبارزه نوشته شده، گویی در اسلام فقه جهاد وارد شده است. در این میان، دیگر یادی از پیامبر رحمت نمی شود، به عکس آنچه از اسلام نشان داده می شود، خشونت و قتل و سربریدن و ویران کردن است. در این زمینه، در کتابهای جهادی یاد شده که خوشبختانه اکثریت قریب به اتفاق آن ها عربی و دور از دسترس جوانان ماست، توضیحات بسیاری زیادی آمده، و همه اش به آیه و حدیث استناد شده و هرجا کم آمده، به برخی از متون تاریخی و فقهی استناد شده است.
حالا یک دوگانگی در فکر مسلمانی پیش آمده است که بالاخره از میان این دو تصویر، یعنی پیغمبر رحمت و جهاد کدام را یک را باید انتخاب کرد. کدام یک مربوط به اصل اسلام است، کدام یک مربوط به مسائل دیگر که غیر اسلامی است و وارد اسلام شده؟ اگر هر دو هست، نسبت آنها با یکدیگر چیست؟ آیا می توان مرز دقیقی را میان آنها مشخص کرد؟

به نظر می رسد در حال حاضر، در پس زمینه ذهن نسل جدید، این پرسش بسیار مهم وجود دارد. این امر اختصاص به جوانان ایرانی ندارد، بلکه فکر می کنم ترکها و حتی عربها نیز با آن درگیر هستند. دیدیم که در مصر چه جریانی برابر اسلام اخوانی و داعشی درآمد و مقاومت کرد تا جلوی حکومت اسلام تندرو را بگیرد.

اکنون وقتی نسل جدید اخبار دنیای اسلام را می خواند، از افغانستان و پاکستان بگیر تا عراق و سعودی و بدتر از همه سوریه و گهگاهی هم در مصر و نیز در یمن، چه تصوری از اسلام در ذهنش پدید می آید؟ همین دو روز پیش بود که شصت جوان افغانی که ناظر بازی والیبال بودند، با همین مستندات و در یک انفجار وحشتناک تکه پاره شدند.
اکنون باید فکر کرد که در مقابل این موج بزرگ، چه می توان کرد؟ یک همایش؟ یک صدای محدود؟ چه قدر کار علمی باید کرد؟ حاکمان مسلمان چطور باید این تصور را اصلاح کنند؟ فقها و نویسندگان چه رسالتی دارند؟ چه تصمیمات مهمی در ارتباط با شرح آموزه های دینی باید گرفت؟ کجا را باید اول اصلاح کرد؟‌ چه کسانی باید به اسم دین حرف بزنند و ده ها سوال دیگر. رفتار سیاسی یک حکومت مدعی دینداری در این زمینه بسیار مهم است، این که نشان بدهد به مفهوم «رحمت» باور دارد، به عقل و درایت اعتقاد دارد و می کوشد مشکلات خود را با دیگران با دو عنصر عقل و رحمت حل و فصل کند، نه آن که با یکدندگی و بی اعتنایی و خشونت و حذف، مفهوم «رحمت» را تحقیر کند. باید با دیگران با زبان محبت صحبت کرد، باید سعه صدر داشت، باید ادبیات برخورد را اصلاح کرد، باید نشان داد که بهترین مفاهیم دینی همچنان محبت و عطوفت و رحمت و مداراست. باید آنها را حاکم بر رفتارها کرد. این قدر می دانم که دیگر با حرف نمی شود کاری کرد. حرفهای تبلیغی و خالی از محتوا. زیرا فشار و جو چنان سنگین است که به این سادگی نمی توان آن را آرام کرد.

ببخشید. به نظرم قدری زیاده از حد نصیحت کردم. عذرخواهم. خواستم یادی از محمد علی خلیلی کرده باشم که با این اثر روان و زیبای خود در یک مقطع بسیار حساس تاریخی، تصویر مثبت و بسیار عالی از پیامبر (ص) داده و مسلما این تصویر توانسته است جذابیت تازه ای به دین اسلام در شرایط تازه پس از شهریور 1320 به جامعه ایرانی بدهد. کاش یک بررسی مفصل از سیره نویسی ما ایرانیان در سالهای پیش از انقلاب ارائه می شد، و ضمن آن توضیح می دادیم که چه تصویری از شخصیت حضرت محمد (ص) در اذهان خود داشته ایم. کجای آن درست و واقع بینانه و کدام بخش آن نادرست بوده و مؤلفان و مترجمان ما چه سهمی در این زمینه داشته اند. به نظرم چهره های فکور و تلاشگر در این زمینه که غالبا هم ناشناخته اند، فراوان است و ارزش یک نشست علمی یا یک رساله دانشگاهی خوب را دارد.